Službeni glasnik BiH, broj 15/19

Ustavni sud Bosne i Hercegovine u plenarnom sazivu, u predmetu broj AP 1180/15, rješavajući apelaciju Saliha Alijagića i Muamera Alijagića, na osnovu člana VI/3.b) Ustava Bosne i Hercegovine, člana 57. stav (2) tačka b), člana 59. st. (1) i (2) i člana 62. stav (1) Pravila Ustavnog suda Bosne i Hercegovine – prečišćeni tekst ("Službeni glasnik Bosne i Hercegovine" broj 94/14), u sastavu: Zlatko M. Knežević, predsjednik Mato Tadić, potpredsjednik Mirsad Ćeman, potpredsjednik Margarita Caca-Nikolovska, potpredsjednica Tudor Pantiru, sudija Valerija Galić, sutkinja Miodrag Simović, sudija Seada Palavrić, sutkinja Giovanni Grasso, sudija na sjednici održanoj 31. januara 2019. godine donio je

ODLUKU O DOPUSTIVOSTI I MERITUMU

OBRAZLOŽENJE

I. Uvod

1. Salih Alijagić, kojeg zastupaju Anka Hrstić i Andrija Hrstić, advokati iz Ljubuškog, i Nedim Ademović, advokat iz Sarajeva, i Muamer Alijagić, kojeg zastupaju Anka Hrstić i Andrija Hrstić, advokati iz Ljubuškog (u daljnjem tekstu: apelanti), podnijeli su 16. marta 2015. godine apelaciju Ustavnom sudu Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: Ustavni sud) protiv Presude Vrhovnog suda Republike Srpske (u daljnjem tekstu: Vrhovni sud) broj 62 0 Ps 008339 13 Rev od 4. decembra 2014. godine i Presude Višeg privrednog suda u Banja Luci (u daljnjem tekstu: Viši privredni sud) broj 62 0 Ps 008339 12 Pž od 6. novembra 2012. godine. Apelanti su 26. novembra 2015. godine podnijeli dopunu apelacije tako što su u prilogu apelacije dostavili reviziju i dopunu revizije protiv Presude Višeg privrednog suda broj 62 0 Ps 008339 12 Pž od 6. novembra 2012. godine.

II. Postupak pred Ustavnim sudom

2. Na osnovu člana 23. Pravila Ustavnog suda, od Vrhovnog suda, Višeg privrednog suda i od Pravobranilaštva Republike Srpske, kao zakonskog zastupnika Republike Srpske i Općine Trebinje (u daljnjem tekstu: tuženi), zatraženo je 21. juna 2017. godine da dostave odgovore na apelaciju.

3. Vrhovni sud, Viši privredni sud i Pravobranilaštvo Republike Srpske su dostavili odgovore na apelaciju u periodu od 6. do 12. jula 2017. godine.

4. Rješavajući o apelaciji, Ustavni sud je donio Odluku broj AP 1180/15 od 22. marta 2018. godine kojom je apelaciju odbio kao neosnovanu.

5. Apelanti su 29. maja 2018. godine, posredstvom opunomoćenika Senada Pizovića, advokata iz Sarajeva, podnijeli zahtjev za preispitivanje odluke Ustavnog suda od 22. marta 2018. godine u predmetu broj AP 1180/15.

6. Ustavni sud je Rješenjem broj AP 1180/15 od 29. novembra 2018. godine usvojio zahtjev apelanata za preispitivanje, te preispitao odluku Ustavnog suda od 22. marta 2018. godine.

III. Činjenično stanje

7. Činjenice predmeta koje proizlaze iz navoda apelanata i dokumenata predočenih Ustavnom sudu mogu se sumirati na sljedeći način:

Uvodne napomene

8. Apelanti su bili vlasnici samostalne zanatske bravarsko-limarske radnje u Trebinju, mjesto Bihovi. Prema navodima iz spisa, koje tuženi nisu (ni) osporavali tokom predmetnog postupka, apelanti su bili vlasnici jedne dobro organizirane privatne radionice, koja je zapošljavala između 10 i 15 ljudi, te koja je izvodila radove na prostorima cijele bivše Jugoslavije za renomirana državna preduzeća i koja je izvodila specijalne projekte za koje je samo ona bila osposobljena, te koja je ostvarivala veliku dobit i plaćala veliki porez itd.

9. Zbog ratnih djelovanja u Bosni i Hercegovini, apelanti su, kao pripadnici manjinskog bošnjačkog naroda, početkom 1993. godine morali da napuste Trebinje, ostavljajući svu svoju vrlo vrijednu imovinu, uključujući navedenu zanatsku radnju sa kompletnim inventarom (mašine, oprema, gotovi proizvodi, repromaterijal, arhiva itd.).

10. Ratno predsjedništvo Općine Trebinje je Rješenjem broj 09-012-46-3/93 od 19. maja 1993. godine imenovalo komisiju koju su činili Rajko Vulić, predsjednik (radio kao geodeta u Općini), te članovi komisije Branko Lojović i Željko Ratković. Zadatak komisije je bio da izvrši popis, te izuzme i preda DP "Metalac" Trebinje (državno preduzeće) kompletan inventar zanatske radnje čiji su vlasnici apelanti, tj. sve mašine, alat, opremu, repromaterijal i gotove proizvode. Ovaj zadatak komisija je izvršila u roku, nešto većem, od dva mjeseca ili 27. jula 1993. godine. Prema navodima iz spisa, Božidar Vučurević, predsjednik Općine Trebinje, lično je predvodio prvi ulazak komisije u krug zanatske radnje radi izuzimanja navedene imovine. Osim DP "Metalac" Trebinje, veći dio izuzetih stvari je, po nalogu Općine Trebinje, bio prodat trećim licima, dok je jedan dio mašina i alata predat na upotrebu Tehničkoj školi u Trebinju radi obučavanja učenika. Jedan dio izuzetih alata i mašina prodat je u postupku stečaja nad preduzećem "Metalac" Trebinje.

11. Nakon prestanka rata i povratka u Trebinje apelanti su uvidjeli da ne postoji mogućnost da im se vrati oduzeta imovina (naturalna restitucija). Stoga su apelanti 9. septembra 1999. godine Osnovnom sudu u Trebinju podnijeli tužbu radi naknade materijalne štete za oduzete mašine, alat, opremu i repromaterijal, poluproizvode i gotove proizvode. Apelanti su zahtijevali da im tuženi solidarno isplate vrijednost oduzetih stvari koje su sadržane u zapisnicima koje je sačinila komisija. Kao tuženi označeni su: Republika Srpska, Općina Trebinje i DP "Metalac" Trebinje u odnosu na koga tužbeni zahtjev nije ostao do kraja zbog otvaranja stečajnog postupka.

12. Iako je tužbom tražena naknada štete radi oduzetih mašina, alata, opreme (i) repromaterijala, Osnovni sud u Trebinju (u daljnjem tekstu: Osnovni sud), u tri kruga suđenja, donosio je djelimičnu presudu kojom je odlučivao samo o dijelu tužbenog zahtjeva za oduzeti repromaterijal na način da je obavezivao tužene na naknadu štete. Tako je Osnovni sud donosio djelimične presude od 13. oktobra 2000. godine, 1. augusta 2001. godine i 11. oktobra 2002. godine. Navedene presude Osnovnog suda ukidao je Okružni sud u Trebinju (u daljnjem tekstu: Okružni sud) i vraćao na ponovno suđenje rješenjima od 22. decembra 2000. godine, 29. decembra 2001. godine i 29. maja 2003. godine.

13. U četvrtom ponovljenom postupku Osnovni sud je donio Presudu broj P-176/03 od 17. oktobra 2003. godine kojom je ponovo solidarno obavezao tužene da apelantima naknade štetu za oduzeti repromaterijal (bez mašina i opreme) u iznosu od 6.033.985,07 KM sa zakonskim zateznim kamatama počev od 27. jula 1993. godine i troškovima postupka u iznosu od 49.000 KM.

14. Nakon žalbe tuženih Okružni sud je donio Presudu broj Gž-577/03 od 24. septembra 2004. godine kojom je, u prvom stavu dispozitiva, potvrdio prvostepenu presudu Osnovnog suda, u dijelu koji se odnosi na naknadu materijalne štete za oduzeti repromaterijal, ali je u tom dijelu i preinačio prvostepenu presudu u odnosu na datum od kada treba obračunati zakonske zatezne kamate, odredivši drugi datum (1. januar 1999. godine). Bitno je naglasiti da je ovom presudom, u drugom stavu dispozitiva, prvi put (pet godina nakon podnošenja tužbe) odlučeno (i) o dijelu tužbenog zahtjeva koji se odnosi na naknadu štete za oduzete mašine i opremu. Tako je Okružni sud navedenom presudom obavezao tužene da apelantima solidarno isplate iznos od 2.245.980,00 KM na ime naknade materijalne štete za oduzete mašine i opremu sa zakonskom zateznom kamatom počev od 1. januara 1999. godine i troškovima postupka u iznosu od 68.027,00 KM. Okružni sud je odlučio o naknadi štete za oduzete mašine i opremu iako o tome nije odlučivao prvostepeni sud. Okružni sud je odluku donio nakon otvaranja glavne rasprave, a visina novčanog iznosa na ime naknade štete za oduzete mašine i opremu utvrđena je na osnovu nalaza i mišljenja stalnih sudskih vještaka, prof. dr. Božidara Nikolića i Radeta Ratkovića.

15. Rješavajući o reviziji tuženih, Vrhovni sud je donio Rješenje broj Rev-430/04 od 15. marta 2005. godine kojim je usvojio reviziju tuženih, te ukinuo Presudu Okružnog suda broj Gž-577/03 od 24. septembra 2004. godine i predmet vratio tom sudu na ponovni postupak. U dijelu obrazloženja koji se odnosi na ukidanje drugostepene presude, kojom je odlučeno o naknadi materijalne štete za oduzete mašine i opremu, Vrhovni sud je naglasio da je Okružni sud na ovaj način onemogućio dvostepenost, odnosno da je onemogućio tužene da u ovom dijelu izjave žalbu, s obzirom na to da je Okružni sud odlučivao o dijelu tužbenog zahtjeva o kojem nije odlučivao prvostepeni sud.

16. Nakon navedene odluke Vrhovnog suda, Okružni sud je donio Presudu broj Gž-156/05 od 25. novembra 2005. godine kojom je djelimično usvojio žalbe tuženih na način da je apelantima dosudio naknadu materijalne štete u ukupnom iznosu od 1.281.233,35 KM sa zakonskim zateznim kamatama od 22. augusta 2005. godine (datum procjene) i troškovima postupka od 49.670,00 KM. Apelanti su podnijeli revizije protiv navedene presude Okružnog suda, koje su odbijene Presudom Vrhovnog suda broj 118-0-Rev-06-000430 od 31. januara 2008. godine.

17. Nakon toga apelanti su podnijeli apelaciju Ustavnom sudu. Rješavajući o apelaciji, Ustavni sud je donio Odluku broj AP 775/08 od 30. maja 2009. godine, kojom je djelimično usvojio apelaciju, te u relevantnom dijelu utvrdio povredu prava na pravično suđenje i imovinu, te ukinuo Presudu Vrhovnog suda broj 118-0-Rev-06-000430 od 31. januara 2008. godine, Rješenje Vrhovnog suda broj Rev-430/04 od 15. marta 2005. godine, te Presudu Okružnog suda broj Gž-156/05 od 25. novembra 2005. godine. Osim toga, Ustavni sud je navedenom odlukom ostavio na snazi Presudu Okružnog suda broj Gž-577/03 od 24. septembra 2004. godine u dijelu kojim je odlučeno o naknadi materijalne štete za oduzeti repromaterijal, dok je istu presudu Ustavni sud ukinuo u dijelu koji se odnosi na zatezne kamate i naknadu štete za oduzete mašine i opremu, te u tom dijelu vratio predmet Okružnom sudu na ponovni postupak.

18. Izvršavajući odluku Ustavnog suda, Okružni sud je donio Presudu broj 015-0-Gž-09-000 244 od 16. septembra 2009. godine kojom je odlučio o zateznim kamatama na način da je potvrdio prvostepenu Presudu Osnovnog suda broj P-176/03 od 17. oktobra 2003. godine kojom su zatezne kamate dosuđene od 27. jula 1993. godine (datum kada je komisija okončala izuzimanje imovine iz zanatske radnje čiji su vlasnici apelanti), dok je o dijelu tužbenog zahtjeva koji se odnosi na naknadu štete za oduzete mašine i opremu odlučio na način da se predmet proslijedi novoformiranom Okružnom privrednom sudu u Trebinju, koji je kao prvostepeni sud trebalo da odluči o ovom dijelu tužbenog zahtjeva o kome do tada nije odlučivao prvostepeni sud. Na taj način okončan je dio parničnog postupka koji se odnosio na naknadu materijalne štete za oduzete materijale, dok je postupak tek trebalo da počne pred prvostepenim sudom u odnosu na naknadu materijalne štete za oduzete mašine i opremu.

19. Nakon ovoga donesene su odluke koje se osporavaju apelacijom.

20. Na kraju, treba istaći da navedeni sudski postupak, osim dugotrajnosti, karakterizira i veliki broj (12) donesenih sudskih odluka (rješenja i presuda), ne računajući odluke donesene u izvršnim postupcima koje je apelant vodio nakon pravosnažnosti pojedinih odluka donesenih u parničnom postupku. Također, treba naglasiti da je u ovom postupku i Ustavni sud donio veći broj odluka. Tako je, osim Odluke broj AP 775/08 od 30. maja 2009. godine, Ustavni sud donio i Odluku broj AP 3297/06 od 10. januara 2008. godine kojom je (na strani apelanata) utvrdio povredu prava na pravično suđenje u odnosu na pravo na pristup sudu, kao i Odluku broj AP 1402/09 od 16. januara 2012. godine kojom je (opet na strani apelanata) utvrdio povredu prava na pravično suđenje, zbog neizvršenja pravosnažne sudske odluke.

Osporene presude

21. Presudom Okružnog privrednog suda broj 62 0 Ps 008339 11 Ps od 11. juna 2012. godine usvojen je tužbeni zahtjev i tuženi su obavezani da apelantima solidarno isplate na ime naknade materijalne štete za izuzete mašine i opremu iznos od 1.978.200,00 KM sa zakonskom zateznom kamatom počev od 27. jula 1993. godine do isplate, kao i da im nadoknade troškove parničnog postupka u iznosu od 86.144,00 KM. U obrazloženju presude Okružni privredni sud je naveo da je na osnovu provedenih dokaza (koje je pobrojao na str. od 6. do 8. obrazloženja presude), te njihovom ocjenom u smislu člana 8. Zakona o parničnom postupku (u daljnjem tekstu: ZPP) nesporno utvrdio da su apelanti vlasnici bravarsko-limarske radnje u Bihovu u Trebinju, te da su tokom 1993. godine napustili Trebinje zbog ratnih djejstava kojom prilikom su u zanatskoj radnji ostavili sve mašine, opremu, alat, repromaterijal, poluproizvode i gotove proizvode. Također je utvrđeno da je Ratno predsjedništvo tužene Općine Trebinje Rješenjem broj 09-012-46-3/93 od 19. maja 1993. godine imenovalo komisiju za popis i izuzimanje mašina i opreme iz zanatske radnje apelanata i da je predsjednik te komisije bio Rajko Vulić. Navedena komisija je u periodu od 21. maja 1993. do 27. jula 1993. godine izvršila popis mašina i opreme koje su izuzete iz radnje apelanata o čemu je sačinila 44 zapisnika, čijim kopijama su apelanti dokazivali da su stvari oduzete od njih, te koje su vrste oduzete stvari, kao i u ime koga i za koga je vršeno oduzimanje. Okružni privredni sud je naveo da je, uz saglasnost stranaka, kopije zapisnika od 1 do 44 o popisu i izuzimanju mašina i opreme iz zanatske radnje apelanata prihvatio kao vjerodostojne, jer je njihov sadržaj i autentičnost potvrdio predsjednik komisije Rajko Vulić, koji je saslušan na glavnoj raspravi u svojstvu svjedoka. Ovdje treba napomenuti da tuženi nikada nisu prezentirali sudu originalne zapisnike o izuzimanju iako je bilo nesporno da je komisija sačinila zapisnike u tri primjerka (po jedan primjerak bio je dostavljen Skupštini općine Trebinje i DP "Metalac", dok je treći primjerak bio za potrebe komisije). Utvrđeno je da su mašine i oprema nakon izuzimanja odvezene u DP "Metalac" Trebinje, koje je opet dio tih mašina dalo na upotrebu Tehničkoj školi u Trebinju, dok je veći dio mašina i opreme prodat trećim licima. Saslušani su svjedoci Milan Vračević, Slavodrag Bojoš i Senadin Arslanagić, koji su izjavili da su prije početka rata, 1992. godine, radili u zanatskoj radnji apelanata, te da su apelanti u toj radnji posjedovali veliki broj mašina i opreme na kojima su oni radili.

22. Okružni privredni sud je obrazložio da je, između ostalog, izvršio uvid u nalaze i mišljenja vještaka koji su u ranijim postupcima sačinjeni povodom istog tužbenog zahtjeva apelanata, te da je utvrđeno da je nalazom vještaka mašinske struke Danila Gutića (priložen u spisu Osnovnog suda u Trebinju broj P-246/99) "procijenjeno da ukupna vrijednost izuzetih mašina i opreme SZR 'Alijagić' Trebinje na dan 10.10.1991. godine iznosi 1.499,700,00 KM", dok je uvidom u nalaz i mišljenje vještaka mašinske struke Božidara Nikolića i Radeta Ratkovića od 16. jula 2004. godine (priložen u spisu Okružnog suda u Trebinju broj Gž-577/03) utvrđeno da ukupna vrijednost izuzetih mašina i opreme, prema nalazu i mišljenju navedenih vještaka, iznosi 2.245.980,00 KM.

23. Okružni privredni sud je, dalje, naveo da je, odlučujući o tužbenom zahtjevu apelanata, proveo vještačenje vještaka mašinske struke Neđe Krulja, koji je u svom nalazu od 4. novembra 2011. godine utvrdio da procijenjena vrijednost izuzetih mašina i opreme na 27. juli 1993. godine iznosi ukupno 305.270,00 KM.

24. Okružni privredni sud je, dalje, istakao da je na održanom ročištu pred tim sudom saslušan vještak mašinske struke Neđo Krulj, koji je izjavio da u potpunosti ostaje kod svog nalaza i mišljenja od 4. novembra 201l. godine, koji je utemeljen na zapisnicima o izuzimanju mašina i opreme (od 1. do 44. zapisnika). S tim u vezi, Okružni privredni sud je naveo da je vještak Neđo Krulj na ročištu istakao da je "od suda dobio nalog da vrijednost mašina utvrdi na datum 27.7.1993. godine", te da je lično otišao na lice mjesta i izvršio uvid u dio izuzetih mašina koje se nalaze u Srednjoškolskom centru Trebinje i "Metalcu" Trebinje. Istakao je da je na mašinama očitao pločice, i to za 14 spornih mašina, te da je tom prilikom utvrdio njihov tačan naziv, tip i godinu proizvodnje, a na osnovu toga zaključio je da je ukupan prosjek starosti mašina prije izuzimanja bio "od 22 do 23 godine" s tim da je za mašine nepoznatog godišta procijenio prosjek starosti "od 15 do 20 godina". Također je istakao da je više od 70% mašina bilo domaće proizvodnje, i to "više od 10 komada bilo je jednostavne i ručne izrade". Potvrdio je da je u svom nalazu "procijenio da je neispravnih 30% mašina koje su u zapisnicima komisije o popisu i izuzimanju označene kao neispitane". Zbog starosti izuzetih mašina i njihove tehnološke i fizičke zastarjelosti, te nepotpunih podataka u zapisnicima i činjenice da se takve mašine više ne proizvode, vještak je naveo da je u svom nalazu i mišljenju dao orijentacione novonabavne cijene takvih i sličnih mašina, koje upotrebljavaju preduzeća "Elektroda" Zagreb i "Jelšingrad" Banja Luka i IAT Trebinje, pri čemu je utvrdio da je stopa amortizacije osnovnih sredstava na dan izuzimanja iznosila 10% na godišnjem nivou, a da danas te stope iznose od 8 do 12,5 %, zavisno od vrste mašine.

25. Okružni privredni sud je naveo da su apelanti osporili nalaz i mišljenje vještaka Neđe Krulja, iznoseći primjedbe da nalaz navedenog vještaka "nije adekvatan stvarnoj vrijednosti mašina na dan izuzimanja", te da je sud, postupajući u skladu sa odredbom člana 149. ZPP, odredio novo vještačenje Instituta Mašinskog fakulteta Univerziteta "Džemal Bijedić" u Mostaru. Tim profesora Mašinskog fakulteta u Mostaru, u svojstvu vještaka, na temelju zapisnika o izuzimanju mašina i opreme od 27. jula 1993. godine u svom nalazu i mišljenju od 17. marta 2012. godine procijenio je vrijednost izuzetih mašina i opreme na iznos od 1.978.200,00 KM.

26. Okružni privredni sud je obrazložio da iz navedenog nalaza i mišljenja proizlazi da je tim profesora izvršio procjenu vrijednosti tako što je sačinjena podjela mašina prema namjeni, za obradu, za rezanje, deformiranje i za zavarivanje, kao i prema proizvodnim programima u kojima su se upotrebljavale, smatrajući da, "zbog svoje univerzalne primjene i zbog neposjedovanja automatike, nisu tehnološki zastarjele, bez obzira na to što im stopa amortizacije kroz godine otpisuje vrijednost". Također, Okružni privredni sud je naveo da je u nalazu konstatirano da mašine nisu gubile na finansijskoj, niti tehničko-tehnološkoj vrijednosti, jer su univerzalnog karaktera i imaju izuzetnu vrijednost u pojedinačnoj proizvodnji, te da se takve mašine više ne proizvode, jer se koriste drugi sistemi upravljanja, a na tržištu se mogu naći mašine sličnih karakteristika. Mašine nemaju veliku seriju i veliku produktivnost, ali imaju širu mogućnost primjene, takve mašine tehnološki ne zastarijevaju i mašine, u odnosu na 1993. godinu, imaju i veću upotrebnu vrijednost zbog toga što je došlo do primjene računara i konstruiranja specijalnih alata. Navedeno je da je tim profesora Mašinskog fakulteta prilikom procjene sagledao orijentaciono oblik proizvodnje predmetnim mašinama, asortiman i obim proizvodnje i na bazi toga vršio procjenu svake mašine koja je navedena u zapisniku uz obrazloženje da je tim vještaka posjetio fabrike koje imaju takvu i sličnu opremu, konsultirao 50 stručnih i naučnih radnika, tražio pomoć u procjeni posebnog alata i koristio Internet- katalog. Okružni privredni sud je, također, naveo da je na osnovu izjava vještaka koji su na ročištu pred sudom obrazlagali svoje nalaz i mišljenje utvrdio da su vještaci, nakon pregleda spiskova izuzetih mašina, konstatirali da su "mašine po principima pogodnosti montaže i demontaže rastavljene i premještene u DP 'Metalac'", zbog čega je na zapisniku i konstatirano da je dio mašina neispravan i nekompletan, što, prema mišljenju vještaka, nije tačno, jer je zapisnik o izuzimanju i sačinjen u prostorijama DP "Metalac" kada su mašine ušle u prostor DP "Metalac" u dijelovima kako su upakirane (što znači da mašine nisu popisivane dok su bile u prostoru radionice u stanju dok nisu bile rastavljene, već da su popisivane tek nakon što su rastavljene i to prema dijelovima koji su iz radionice stizali na odredište, tj. u DP "Metalac"), kao i da su zapisnik sačinjavala lica koja nisu stručna da utvrđuju ispravnost mašina. Vještaci su zaključili da su "mašine prije izuzimanja bile povezane u proizvodni proces i da su se koristile u pojedinačnoj proizvodnji, pa ne zastarijevaju".

27. U pogledu starosti mašina, vještaci su naglasili da mašine imaju određeni vijek trajanja, da postoje tri nivoa vijeka trajanja, i to amortizaciona stopa ili ekonomski vijek trajanja, drugi segment je tehničko-tehnološko zastarijevanje i, treći, fizičko zastarijevanje. Ipak, ova tri kriterija nisu kompatibilna. Naprimjer, postoji Fabrika sode u Lukavcu čiji je fizički vijek trajanja 50 godina, a ta fabrika je stara 150 godina i ona i dalje radi. Takav vijek trajanja imaju i livnice, koksare i namjenska industrija. Tako u "Igmanu" Konjic (namjenska industrija) postoji Tompsonova mašina koja od 1938. godine nikada nije stala sa radom.

28. Okružni privredni sud je, dalje, naveo da su vještaci tokom suočenja na glavnoj raspravi od 7. maja 2012. godine ostali pri svojim nalazima i mišljenjima, te da je vještak Neđo Krulj u svom obrazlaganju nalaza istakao da su mašine bile stare, da su u zapisnicima označene kao neispravne, odnosno neispitane, i da one "nisu imale nikakvu upotrebnu vrijednost", a vještaci sa Instituta da mašine imaju upotrebnu vrijednost, da se na njima i danas moglo proizvoditi i ostvarivati dobit, jer savremene mašine ne mogu praviti malokoličinsku proizvodnju određenog proizvoda, već samo velike serije, a mašine tužilaca su, naprotiv, mogle proizvoditi niz proizvoda u malim serijama, što i danas čini namjenska industrija, od 10, 50, 100, 200 ili 500 komada, a što ne mogu uraditi kompjuterizirane mašine, pa je time njihov značaj mnogo veći. Okružni privredni sud je naveo da je prihvatio nalaz i mišljenje tima profesora Mašinskog fakulteta zbog toga što je vještačenje uradilo pet eksperata i redovnih profesora na Mašinskom fakultetu u Mostaru, koji u svom radu isključivo rade na mašinama i proizvodnim sistemima, te što su vještaci Instituta utvrdili da su mašine u momentu oduzimanja bile u ispravnom stanju, a što je potvrđeno i iskazima saslušanih svjedoka, dok tuženi tokom postupka nisu sudu pružili niti jedan dokaz iz koga bi se moglo utvrditi da predmetne mašine nisu obavljale određene mašinske radnje. S tim u vezi, Okružni privredni sud je zaključio da su nalaz i mišljenje Instituta u skladu sa sadržajem zapisnika o izuzimanju mašina od 1. do 44, čija je pravna valjanost u skladu sa ranije provedenim dokazima, ocjenjujući da su nalaz dali stručni vještaci za navedenu oblast, u skladu sa pravilima nauke i vještine, pri čemu tuženi svojim primjedbama na zapisnik nisu uspjeli kod tog suda stvoriti zaključak o protivrječnosti i nedostatku datog mišljenja, niti osnovanu sumnju u pravilnost tog mišljenja. Osim toga, Okružni privredni sud je ukazao da su svi raniji nalazi i mišljenja vještaka o vrijednosti mašina i opreme sačinjeni u približnom iznosu sa nalazom Instituta za mašinstvo iz Mostara, dok je jedino nalazom i mišljenjem vještaka Neđe Krulja određeno da vrijednost mašina iznosi oko 300.000,00 KM, "kao da se radilo o starom gvožđu, a ne o mašinama koje su imale upotrebnu vrijednost".

29. Okružni privredni sud je istakao da nije prihvatio nalaz i mišljenje vještaka Neđe Krulja zbog toga što je svoj nalaz, između ostalog, temeljio na tvrdnji da je veći dio mašina bio neispravan i da se u zapisnicima komisije mašine "vode kao neispravne-nekompletne", kao i zbog toga što je nalaz radio na bazi podataka firme "Knuth" u Njemačkoj, koja ima svoje predstavništvo u Srbiji, ali je sud utvrdio da "Knuth" nije proizvođač opreme, nego firma za prodaju opreme. Pri tome Okružni privredni sud je istakao da su vještaci sa Instituta za mašinstvo tokom saslušanja istakli da su predmetne mašine bile rastavljene, demontirane i prevezene na odredište u "Metalac" a.d. Trebinje i da je zapisnik o vrsti i ispravnosti mašina rađen u prostoru "Metalca", dakle, nakon rastavljanja mašina u dijelove zbog čega su mašine kao takve na zapisniku konstatirane i vođene kao neispravne i nekompletne kako je to utvrdio vještak Neđo Krulj. Međutim, kad se uzmu u obzir dijelovi mašina koji su pojedinačno (odvojeno) navedeni u različitim zapisnicima, te kada se ti dijelovi povežu u cjelinu i sagledaju u cjelokupnom procesu, onda proizlazi da ti dijelovi čine funkcionalnu i ispravnu mašinu, a ne neispravnu-neispitanu ili nekompletnu mašinu, kako je navedeno u zapisniku. Uostalom, vještaci su naglasili da je malo vjerovatno da bi bilo ko u svojoj radionici u kojoj vrši proizvodnju od koje ostvaruje dobit držao mašine koje su u većem procentu neispravne. Također, ponovo je naglašeno da lica koja su sastavljala zapisnike nisu nikada ušla u proizvodni pogon i tamo napravila popis mašina, već su to radila kod kamiona prilikom utovara ili čak na mjestu odredišta, te da se zato stekao dojam o neispravnosti-neispitanosti mašina, čemu, svakako, treba dodati i (ne)stručnost lica koja su vršila popis. S obzirom na navedene činjenice, Okružni privredni sud je zaključio da nalaz i mišljenje vještaka mašinske struke Neđe Krulja ne može prihvatiti, jer je tokom postupka i izjavama saslušanih svjedoka dokazano da su predmetne mašine bile ispravne, a tuženi tokom postupka nisu potkrijepili objektivnim dokazima svoje tvrdnje da su mašine bile neispravne.

30. Imajući u vidu navedeno, Okružni privredni sud je zaključio da je osnovan tužbeni zahtjev apelanata, te je, prihvatajući nalaz i mišljenje vještaka, tima profesora Mašinskog fakulteta Univerziteta u Mostaru i primjenom odredaba čl. 154. stav 1. i 172. stav 1. Zakona o obligacionim odnosima (u daljem tekstu: ZOO), u vezi sa odredbom člana 206. stav 1. ZOO, solidarno obavezao tužene da nadoknade materijalnu štetu u iznosu od 1.978.200,00 KM sa zakonskom zateznom kamatom od 27. jula 1993. godine do isplate.

31. Presudom Višeg privrednog suda broj 62 0 Ps 008339 12 Pž od 6. novembra 2012. godine žalba tuženih je djelimično usvojena i prvostepena presuda preinačena tako što su tuženi obavezani da apelantima solidarno isplate iznos od 305.270,00 KM sa zakonskom zateznom kamatom počev od 27. jula 1993. godine do isplate i da im nadoknade troškove postupka u iznosu od 13.898,12 KM, a u preostalom dijelu žalba je odbijena. U obrazloženju presude Viši privredni sud je obrazložio da je povodom žalbe tuženih, radi pravilnog i potpunog utvrđenja činjeničnog stanja koje se odnosi na visinu štete, shodno odredbama člana 217. ZPP, održao raspravu na kojoj je izveden dokaz saslušanjem vještaka Neđe Krulja i profesora Džeme Tufekdžića i Merside Manjgo, određenih u ime Mašinskog fakulteta iz Mostara, a koji su dali nalaz i mišljenje u prvostepenom postupku u pogledu vrijednosti otuđenih mašina. Naime, Viši privredni sud je ukazao da su vještaci ostali pri svojim nalazima i mišljenjima, te da su u postupku pred drugostepenim sudom dodatno pojasnili na koji način su u svojim nalazima odredili vrijednost otuđenih mašina i visinu naknade za isplatu apelantima na ime pričinjene štete zbog otuđenja mašina. S tim u vezi, Viši privredni sud je obrazložio da su vještaci Mašinskog fakulteta analizirali vrstu otuđenih mašina i opreme prema namjeni (mašine za obradu, deformiranje, rezanje, zavarivanje), zatim, da su dali analizu o proizvodnim programima i na osnovu toga izveli zaključak u kojem se navodi da je procijenjena vrijednost na dan izuzimanja, 27. jula 1993. godine, i na dan vještačenja ista, tj. da iznosi 1.978.200,00 KM.

32. Viši privredni sud je obrazložio da iz nalaza i mišljenja tima profesora Mašinskog fakulteta u Mostaru proizlazi da je procjena navedene vrijednosti izvršena na osnovu zapisnika sačinjenih prilikom popisa i izuzimanja opreme i mašina iz zanatsko-bravarske radionice apelanata i proizvodnih programa, te utvrđenja da su sve izuzete mašine i oprema apelanata u vrijeme otuđenja bile u ispravnom stanju. Također, Viši privredni sud je istakao da su vještaci Mašinskog fakulteta iz Mostara na raspravi pred tim sudom "sagledali orijentaciono oblik proizvodnje, asortiman i obim proizvodnje i na bazi toga vršili procjenu svake mašine koja je navedena u zapisniku", te obrazložili da su u toku izrade nalaza i mišljenja posjetili fabrike koje imaju takvu i sličnu opremu, konsultirali stručne i naučne radnike, pri čemu su angažirali više od 50 stručnjaka svih profila i informacije koje su od njih dobili u vezi sa predmetnim ili sličnim mašinama ugradili u elaborat o procjeni vrijednosti mašina i opreme.

33. Pored toga, Viši privredni sud je obrazložio da su vještaci na upit suda istakli da su mašine univerzalnog karaktera i da tehničko-tehnološki ne zastarijevaju, te da smatraju da imaju "istu upotrebnu vrijednost na dan njihove procjene, jer su 1993. godine bile u ispravnom stanju". Vještaci su pojasnili da se mašine sa istim karakterom više ne proizvode, jer se koriste drugi sistemi upravljanja, i da se na tržištu mogu naći mašine sličnih karakteristika, a da njihova cijena varira, zavisno od toga da li se prodaju putem firme u stečaju ili one koja mijenja asortiman. Viši privredni sud je naveo da, prema mišljenju ovih vještaka, na bazi tržišne ponude nije moguće procijeniti vrijednost predmetnih mašina koje su izuzete 1993. godine, tako što bi se na osnovu tržišne ponude i potražnje procijenila vrijednost tih mašina u 2011. godini. Stoga je naglašeno da su ovi vještaci ocijenili upotrebnu vrijednost predmetnih mašina koja je iskazana u njihovom nalazu. Navedeno je da su vještaci potvrdili da se veliki broj mašina iz zapisnika o izuzimanju koristi i danas u preduzećima kao što je "Elektroagent" u Tuzli. Na pitanje suda da li bi se predmetne mašine danas mogle prodati ili kupiti na tržištu za iznos od 1.978.200,00 KM Viši privredni sud je istakao da su vještaci Mašinskog fakulteta iz Mostara naveli da to ne znaju, jer to zavisi od menadžera, trenutne potrebe kupaca, da je tržište promjenljivo i da se na njega ne može utjecati. Viši privredni sud je istakao da su vještaci na raspravi potvrdili svoj zaključak iz nalaza, da je procijenjena vrijednost mašina na dan izuzimanja i na dan vještačenja ista, jer smatraju da bi "predmetne mašine koje su korištene do 1993. godine, i kada bi se koristile 2011. godine, odnosno 2012. godine, imale istu upotrebnu vrijednost, proizvodnost i kvalitet za potrebe današnjeg tržišta". U odnosu na vrijednost izuzetog alata ručne izrade, vještaci su naveli da se radi o pomoćnom priboru i uređajima koji su rađeni u vlastitoj kreaciji i proizvodnji, da su relativno skupi za razliku od serijske proizvodnje, a da je prema namjeni koju je imao alat izvršena procjena analitičkim putem. Viši privredni sud je, također, istakao da su vještaci u odnosu na sporno pitanje da li su sve mašine na spisku bile ispravne, ili je bilo neispravnih mašina, odgovorili da iz zapisnika o popisu ne proizlazi da su mašine "prilikom popisa puštane u proizvodnju na koji način bi se utvrdila njihova ispravnost, ali da su svjedoci potvrdili da su mašine bile ispravne i u upotrebi prilikom izrade proizvoda".

34. Ocjenjujući nalaz i mišljenje vještaka Mašinskog fakulteta iz Mostara, kao i izlaganje vještaka na raspravi pred drugostepenim sudom, Viši privredni sud je zaključio da, iako su vještaci na raspravi pred drugostepenim sudom nastojali da obrazlože "na koji način su vještaci došli do vrijednosti mašina i opreme u iznosu od 1.978.200,00 KM, prema mišljenju tog suda, ostalo je nejasno i nerazjašnjeno na koji način su vještaci došli do procijenjene tržišne vrijednosti mašina u iznosu od 1.978.200,00 KM". S tim u vezi, Viši privredni sud je ukazao da se pri procjenjivanju stvarne tržišne vrijednosti moraju uzeti u obzir "tehnološka zastarjelost, funkcionalnost, tj. upotrebljivost mašina na dan procjene, godine proizvodnje i godina nabavke, početak korištenja mašina, nabavna vrijednost, amortizacija, mogućnost prodaje na tržištu i drugi faktori koji utječu na tržišnu vrijednost". Također, prema mišljenju Višeg privrednog suda, da bi se dala valjana procjena vrijednosti predmetnih mašina "komparativnom metodom", potrebno je utvrditi cijene novih elemenata specifične opreme i mašina identičnih tehničko-tehnoloških karakteristika, ili približno istih, i to prikazati u svom nalazu i mišljenju, uvažavajući sve ostale faktore koji utječu na tržišnu vrijednost. U vezi s tim, Viši privredni sud je zaključio da se u nalazu tima vještaka Mašinskog fakulteta ne spominju godine proizvodnje predmetnih mašina, niti njihova nabavna vrijednost, te da vještaci uopće nisu objasnili kako i na koji način amortizacija utječe na vrijednost predmetnih mašina.

35. Viši privredni sud je, dalje, obrazložio da iz nalaza i mišljenja vještaka mašinske struke Neđe Krulja proizlazi da je vještak svoj nalaz i mišljenje o procjeni vrijednosti izuzetih mašina i opreme čiji su vlasnici tužioci, u iznosu od 305.270,00 KM, također temeljio na zapisnicima o izuzimanju mašina koje je sastavila komisija tužene Općine Trebinje, pri čemu je i lično izvršio uvid u dio tih mašina koje se nalaze u Srednjoškolskom centru Trebinje, te očitao pločice za 14 spornih mašina i utvrdio njihov tačan naziv, tip i godinu proizvodnje. Na osnovu toga, vještak Neđo Krulj je utvrdio da je ukupan prosjek starosti tih mašina prije izuzimanja bio 22,5 godina, a za mašine nepoznatog godišta uzeo je prosjek starosti od 15 do 20 godina, te da je više od 70% mašina u vrijeme nabavke bilo domaće proizvodnje, dok je više od 30% mašina u zapisnicima komisije o popisu i izuzimanju označeno kao neispitano. Pored toga, Viši privredni sud je ukazao da iz nalaza vještaka Neđe Krulja proizlazi da je navedeni vještak, zbog starosti izuzetih mašina i njihove tehnološke i fizičke zastarjelosti, te nepotpunih podataka u zapisnicima i činjenice da se takve mašine više ne proizvode, dao orijentacione novonabavne cijene takvih i sličnih mašina u preduzeću "Elektroda" Zagreb i "Jelšingrad" Banja Luka i IAT Trebinje, te utvrdio stepen amortizacije predmetnih mašina.

36. Viši privredni sud je istakao da je vještak Neđo Krulj na raspravi pred tim sudom pojasnio da se za "utvrđivanje tržišne vrijednosti mašina prilikom vještačenja prvo mora izvršiti tačna identifikacija sredstava, zatim, namjena, proizvođač, tip, model, godina proizvodnje, ponuda i potražnja na tržištu". Navedeno je da je nalaz ovog vještaka potkrijepljen fotografijama i da su za svaku mašinu koja je bila predmet vještačenja dati bliži podaci radi identifikacije. Izjašnjavajući se o vrijednosti mašina koje su bile predmet vještačenja, Viši privredni sud je naveo da je vještak Neđo Krulj u svom nalazu, a što je potvrdio i na ročištu, utvrdio da je njihova "upotrebna vrijednost na dan izuzimanja 27.7.1993. godine iznosila 305.270,00 KM, dok je tržišna vrijednost bila niža od ovog iznosa s obzirom na to da je bilo ratno stanje, prekid komunikacije i proizvodnje". Viši privredni sud je naveo da je vještak Neđo Krulj na raspravi istakao da je njegov zadatak "koji je dobio od suda bio da izvrši procjenu vrijednosti mašina na dan izuzimanja, a ne na dan vještačenja, ali, prema njegovom mišljenju, vrijednost tih mašina na dan izuzimanja bila bi u visini procijenjenog iznosa 305.270,00 KM".

37. Viši privredni sud je naveo da je, nakon ocjene nalaza i mišljenja vještaka Neđe Krulja i vještaka Mašinskog fakulteta iz Mostara, posebno njihovog obrazloženja na raspravi pred tim sudom, zaključio da su nalaz i mišljenje vještaka Neđe Krulja potpuniji, sveobuhvatniji, potkrijepljeni prilozima i fotografijama predmetnih mašina iz kojih se mogu uporediti novonabavne vrijednosti mašina sličnih mašinama apelanata, a pritom je određena starost velikog broja mašina i identificirane mašine ručne izrade sa procjenom male vrijednosti. Navedeno je da je u pogledu neispravnih mašina korišten zapisnik komisije o popisu mašina, što je, prema ocjeni Višeg privrednog suda, "pouzdaniji dokaz nego iskazi svjedoka". Viši privredni sud je istakao da je nalaz vještaka Mašinskog fakulteta iz Mostara uopćen u poređenju sa nalazom i mišljenjem vještaka Neđe Krulja, koji je dao procjenu svake mašine sa tačno određenim podacima i odgovorio na sva postavljena pitanja i pri tome nisu uočene protivrječnosti u nalazu vještaka i njegovom usmenom izlaganju. Stoga, Viši privredni sud je ocijenio da su nalaz i mišljenje vještaka Neđe Krulja prihvatljiviji i jasniji nego nalaz i mišljenje vještaka Mašinskog fakulteta iz Mostara, na osnovu kojeg se ne može utvrditi kako su vještaci procijenili vrijednost mašina i opreme u iznosu od 1.978.200,00 KM.

38. Imajući u vidu navedeno, Viši privredni sud je zaključio da, shodno odredbama člana 123. ZPP, apelanti nisu dokazali da je vrijednost otuđenih mašina i opreme u iznosu opredijeljenom tužbenim zahtjevom, kojeg je u cijelosti prihvatio prvostepeni sud, te je, s tim u vezi, odlučio kao u izreci presude.

39. Protiv presude Višeg privrednog suda apelanti su izjavili reviziju i dopunu revizije. U dopuni revizije apelanti su, između ostalog, istakli da je u ranijim postupcima po nalogu Okružnog suda u Trebinju vrijednost oduzetih mašina i opreme procjenjivana vještačenjem i to više puta. S tim u vezi, apelanti su naveli da su dva sudska vještaka ekonomske struke Danilo Gutić i Slobodan Petrović svojim nalazom procijenila vrijednost mašina i opreme 10. oktobra 1991. godine u iznosu od 1.499.700,00 KM. Zatim su apelanti posebno naglasili da su četiri sudska vještaka (to je bila komisija Vlade Republike Srpske, imenovana rješenjem Vlade od 16. septembra 2003. godine koje je potpisao predsjednik Vlade Dragan Mikerević, dakle, komisija sadašnjeg tuženog), prof. dr. Momir Šarenac, prof. dr. Aleksa Blagojević, te dipl. ekonomisti Milomir Dekanović i Božidar Plavljanin, utvrdila da vrijednost oduzetih mašina i opreme iznosi 2.245.980,00 KM. Nakon toga druga dvojica sudskih vještaka, i to prof. dr. mašinstva Božidar Nikolić i prof. dr. ekonomskih nauka Rade Ratković, dala su svoju procjenu vrijednosti oduzetih mašina i opreme u iznosu od 2.245.980,00 KM. U vezi s tim, apelanti zaključuju da je u ovom predmetu, uključujući sve ranije postupke, izvršen veliki broj vještačenja, ali da je od toga samo vještak Neđo Krulj dao mišljenje da vrijednost oduzetih mašina iznosi 305.270,00 KM, dok je 13 drugih vještaka, od kojih je devet doktora nauka, oduzete mašine procijenilo u iznosima od 1.499.700,00 KM, 1.978.200,00 KM i 2.245.980,00 KM. Stoga, navedeno, prema mišljenju apelanata, na vrlo uvjerljiv način diskreditira nalaz vještaka Neđe Krulja na kojemu je, kao najnepovoljnijem za apelante, Viši privredni sud zasnovao svoju odluku. Osim toga, apelanti, kao argument više da je u konkretnom slučaju mnogo objektivniji i pravilniji nalaz vještaka sa Mašinskog fakulteta, naglašavaju da su tuženi na ročištima izjavili (priznali) da im je stečajni upravnik (misli se na postupak stečaja nad firmom "Metalac" u kojoj se nalazio dio oduzetih mašina) priznao potraživanje u visini od 8.279.965,07 KM na ročištu održanom 28. augusta 2008. godine (prije Odluke Ustavnog suda broj AP 775/08 od 30. maja 2009. godine kojom je naloženo da se ponovi postupak pred drugostepenim sudom u odnosu na oduzete mašine i opremu), te napominju da iznos od 8.279.965,07 KM predstavlja zbir potraživane naknade štete u iznosu od 6.033.985,07 KM za oduzeti repromaterijal i sirovine, te u iznosu od 2.245.980,00 KM za oduzete mašine i opremu. S tim u vezi, apelanti napominju da, shodno relevantnim odredbama Zakona o stečajnom postupku RS, pravosnažno priznanje stečajnog upravnika (u konkretnom slučaju priznanje koje je tuženima, kao stečajnim povjeriocima u tom postupku, dao stečajni upravnik nije osporeno) postaje pravosnažna i izvršna presuda, te iz toga proizlazi da je već ranije pravosnažno priznata vrijednost oduzetih mašina u iznosu od 2.245.980,00 KM.

40. Presudom Vrhovnog suda broj 62 0 Ps 008339 13 Rev od 4. decembra 2014. godine revizija i dopuna revizije apelanata su odbijene. U obrazloženju presude Vrhovni sud je ponovio činjenična utvrđenja i pravna shvatanja nižestepenih sudova, te nakon ispitivanja drugostepene presude u granicama razloga iznesenih u reviziji i dopuni revizije zaključio da je drugostepena presuda pravilna i zakonita. Naime, Vrhovni sud je ukazao da su apelanti svoj tužbeni zahtjev i osnov za utvrđenje materijalne štete za oduzete mašine i opremu temeljili na zapisniku komisije koju je imenovala tužena Općina Trebinje o njihovom izuzimanju od 19. maja 1993. do 27. jula 1993. godine. Vrhovni sud je istakao da su apelanti ove zapisnike izveli kao dokaz u svrhu dokazivanja osnovanosti svoga tužbenog zahtjeva, pa proizlazi da su prihvatili da je i sadržaj tih zapisnika vjerodostojan. S tim u vezi, Vrhovni sud je istakao da iz sadržaja zapisnika proizlazi da je komisija za popis i izuzimanje stvari iz zanatske radionice apelanata, pored podataka o mašinama i opremi, također konstatirala da je 30 % mašina i opreme neispravno i neispitano, a što je, prema mišljenju Vrhovnog suda, u svom nalazu pravilno ocijenio vještak mašinske struke Neđo Krulj. Stoga, Vrhovni sud je zaključio da je neutemeljena tvrdnja apelanata, a slijedom toga i vještaka, tima profesora Mašinskog fakulteta u Mostaru, da su sve mašine i oprema bile u ispravnom stanju u vrijeme njihovog izuzimanja, budući da navedeno ne proizlazi iz zapisnika o izuzimanju opreme na kojem su apelanti temeljili svoj tužbeni zahtjev.

41. Vrhovni sud je naveo da je drugostepeni sud pravilno postupio kada je zaključio da su nalaz i mišljenje vještaka Neđe Krulja potpuniji, jasniji, sveobuhvatniji i potkrepljeniji prilozima iz kojih se mogu uporediti novonabavne vrijednosti mašina sličnih predmetnim mašinama, da je odredio starost velikog broja mašina, identificirao mašine ručne izrade sa procjenom njihove realne vrijednosti, da je u odnosu na neispravne mašine koristio zapisnik komisije, što je pouzdanije nego iskazi svjedoka koji nisu mogli da preciziraju koje su mašine bile ispravne, a koje nisu, da je izvršio lično uvid u dio mašina koje se nalaze u Srednjoškolskom centru u Trebinju i utvrdio njihov tačan naziv, tip i godinu proizvodnje i na osnovu toga ustanovio da je ukupan prosjek starosti tih mašina prije izuzimanja bio 22,5 godina, a za mašine nepoznatog godišta uzeo je prosjek starosti od 15 do 20 godina. Zbog starosti izuzetih mašina i njihove tehnološke i fizičke zastarjelosti, te nepotpunih podataka u zapisnicima i činjenice da se takve mašine više ne proizvode, dao je orijentacione novonabavne cijene takvih i sličnih mašina u preduzeću "Elektroda" Zagreb, "Jelšingrad" u Banjoj Luci i IAT Trebinje, te utvrdio stepen amortizacije predmetnih mašina. Također, Vrhovni sud je istakao da je vještak Neđo Krulj potpuno i precizno obrazložio svoj nalaz i mišljenje, dokumentirano i logički ih izložio i procijenio vrijednost svake mašine sa tačno određenim podacima i odgovorio na sva postavljena pitanja.

42. Vrhovni sud je zaključio da su, suprotno navedenom, nalaz i mišljenje vještaka, tima profesora Mašinskog fakulteta iz Mostara, i prema ocjeni tog suda, "suviše uopćeni i manje konkretni". Naime, prema mišljenju Vrhovnog suda, iz njihovog nalaza se ne može sa sigurnošću utvrditi na koji način je procijenjena vrijednost mašina i opreme, jer u njima nisu navedene činjenice iz kojih bi se moglo pouzdano provjeriti da li realna utvrđena vrijednost oduzetih mašina iznosi 1.978.200,00 KM, niti su to vještaci obrazložili na način koji bi bio objektivno prihvatljiv i koji bi sud mogao provjeriti, posebno imajući u vidu da nisu pošli od njihove vrijednosti, niti su imali u vidu njihovu amortizaciju i neispravnost određenog broja mašina i opreme, kako je navedeno u zapisniku o izuzimanju.

43. Vrhovni sud je istakao da osporena presuda nije zasnovana na nalazima i mišljenjima vještaka Danila Gutića i Slobodana Perovića, Božidara Nikolića i Radeta Ratkovića, te komisije Vlade Republike Srpske na koje se pozivaju apelanti u dopuni revizije, pa time ni Vrhovni sud ih nije mogao ocijeniti kako, prema mišljenju Vrhovnog suda, apelanti pogrešno ukazuju.

IV. Apelacija

a) Navodi iz apelacije

44. Apelanti smatraju da im je osporenim odukama prekršeno pravo na pravično suđenje iz člana II/3.e) Ustava Bosne i Hercegovine i člana 6. stav 1. Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda (u daljnjem tekstu: Evropska konvencija) i pravo na imovinu iz člana II/3.k) Ustava Bosne i Hercegovine i člana 1. Protokola broj 1 uz Evropsku konvenciju. U navodima apelacije apelanti su, prije svega, detaljno naveli hronologiju predmeta i pravna shvatanja iz osporenih odluka nižestepenih sudova za koje apelanti smatraju da ne sadrže jasna i pravična obrazloženja. U suštini, ukazuju na pogrešnu primjenu procesnog i materijalnog prava u vezi s ocjenom dokaza i primjenom pravila o teretu dokazivanja. Naime, apelanti smatraju da Viši privredni sud i Vrhovni sud dokaze apelanata - nalaz vještaka Mašinskog fakulteta Univerziteta u Mostaru nisu potpuno i pravično ocijenili kao stručno mišljenje tima stručnjaka mašinske struke, smatrajući da su pogrešno prihvatili nalaz vještaka pojedinca mašinske struke Neđe Krulja, pa je, slijedeći to, i materijalno pravo pogrešno primijenjeno kada je apelantima dosuđena naknada materijalne štete na osnovu nalaza tog vještaka. S obzirom na značajnu razliku iskazane vrijednosti (šest puta manju) vještaka Krulja, apelanti smatraju da je bilo logično zaključiti da se ni njegov nalaz ne može prihvatiti, jer, kako navode, "nemoguće je da se pojavi toliko velika razlika u kom slučaju se ne bi mogao prihvatiti nijedan nalaz i što bi upućivalo na novo vještačenje kao opravdano".

b) Odgovor na apelaciju

45. Vrhovni sud i Viši privredni sud su istakli da osporenim presudama nisu povrijeđena ustavna prava apelanata na koja neosnovano ukazuju u apelaciji, jer su osporene presude donesene uz pravilnu primjenu relevantnih odredaba procesnog i materijalnog prava.

46. Pravobranilaštvo smatra da su osporene presude donesene uz pravilnu primjenu procesnog i materijalnog prava, te da nisu povrijeđena ustavna prava apelanata. Predloženo je da se apelacija odbije kao neosnovana.

V. Relevantni propisi

47. Zakon o obligacionim odnosima ("Službeni list SFRJ" br. 29/78, 39/85, 45/89 i 57/89 i "Službeni glasnik Republike Srpske" br. 17/93, 3/96, 39/03 i 74/04) u relevantnom dijelu glasi:

Član 155.

Šteta je umanjenje nečije imovine(obična šteta) i sprečavanje njezina povećanja (izmakla korist), a i nanošenje drugom fizičkog ili psihičkog bola ili straha (nematerijalna šteta).

Član 172. stav 1.

(4) Pravno lice odgovara za štetu koju njegov organ prouzrokuje trećem licu u vršenju ili u vezi sa vršenjem svojih funkcija.

Član 189.

(1) Oštećenik ima pravo kako na naknadu obične štete, tako i na naknadu izmakle koristi.

(2) Visina naknade štete određuje se prema cijenama u vrijeme donošenja sudske odluke, izuzev slučaja kad zakon naređuje što drugo.

(3) Pri ocjeni izmakle koristi uzima se u obzir dobitak koji se mogao osnovano očekivati prema redovnom toku stari prema posebnim okolnostima, a čije je ostvarenje spriječeno štetnikovom radnjom ili propuštanjem.

(4) Kad je stvar uništena ili oštećena krivičnim djelom učinjenim sa umišljajem, sud može odrediti visinu naknade prema vrijednosti koju je stvar imala za oštećenika.

Član 190.

Sud će, uzimajući u obzir i okolnosti koje su nastupile poslije prouzrokovanja štete, dosuditi naknadu u iznosu koji je potreban da se oštećenikova materijalna situacija dovede u ono stanje u kome bi se nalazila da nije bilo štetne radnje ili propuštanja.

48. Zakon o parničnom postupku Republike Srpske ("Službeni glasnik Republike Srpske" br. 58/03, 85/03, 74/05 i 63/07) u relevantnom dijelu glasi:

Član 149. st. 1, 3. i 4.

1) vještačenje obavlja jedan vještak.

3) vještaci se određuju prvenstveno iz reda imenovanih sudskih vještaka za određenu vrstu vještačenja.

4) Složenija vještačenja povjerit će se prvenstveno stručnim ustanovama, kao što su, između ostalih i fakulteti.

Član 155. st. 2. i 3.

2) Ako vještak dostavi nalaz ili mišljenje koji su nejasni, nepotpuni ili protivrječni sami sebi ili izvedenim okolnostima, sud će pozvati vještaka da ih dopuni, odnosno ispravi, i odrediti rok za ponovno dostavljanje nalaza i mišljenja.

3) Ukoliko vještak ni po pozivu suda ne dostavi potpun i razumljiv nalaz i mišljenje, sud će, uz prethodno izjašnjenje stranaka, odrediti drugog vještaka.

VI. Dopustivost

49. U skladu sa članom VI/3.b) Ustava Bosne i Hercegovine, Ustavni sud, također, ima apelacionu nadležnost u pitanjima koja su sadržana u ovom ustavu kada ona postanu predmet spora zbog presude bilo kojeg suda u Bosni i Hercegovini.

50. U skladu sa članom 18. stav (1) Pravila Ustavnog suda, Ustavni sud može razmatrati apelaciju samo ako su protiv presude, odnosno odluke koja se njome pobija, iscrpljeni svi djelotvorni pravni lijekovi mogući prema zakonu i ako se podnese u roku od 60 dana od dana kada je podnosilac apelacije primio odluku o posljednjem djelotvornom pravnom lijeku kojeg je koristio.

51. U konkretnom slučaju predmet osporavanja apelacijom je Presuda Vrhovnog suda broj 62 0 Ps 008339 13 Rev od 4. decembra 2014. godine protiv koje nema drugih djelotvornih pravnih lijekova mogućih prema zakonu. Zatim, osporenu presudu apelanti su primili 22. januara 2015. godine, a apelacija je podnesena 16. marta 2015. godine, tj. u roku od 60 dana, kako je propisano članom 18. stav (1) Pravila Ustavnog suda. Konačno, apelacija ispunjava i uvjete iz člana 18. st. (3) i (4) Pravila Ustavnog suda, jer ne postoji neki formalni razlog zbog kojeg apelacija nije dopustiva, niti je očigledno (prima facie) neosnovana.

52. Imajući u vidu odredbe člana VI/3.b) Ustava Bosne i Hercegovine, člana 18. st. (1), (3) i (4) Pravila Ustavnog suda, Ustavni sud je utvrdio da predmetna apelacija ispunjava uvjete u pogledu dopustivosti.

VII. Meritum

53. Apelanti pobijaju navedene presude tvrdeći da im je povrijeđeno pravo iz člana II/3.e) i k) Ustava Bosne i Hercegovine i člana 6. stav 1. Evropske konvencije i člana 1. Protokola broj 1 uz Evropsku konvenciju.

Pravo na pravično suđenje

54. Član II/3. Ustava Bosne i Hercegovine u relevantnom dijelu glasi:

Sva lica na teritoriji Bosne i Hercegovine uživaju ljudska prava i slobode iz stava 2. ovog člana, što uključuje:

e) Pravo na pravično saslušanje u građanskim i krivičnim stvarima i druga prava u vezi sa krivičnim postupkom.

55. Član 6. stav 1. Evropske konvencije u relevantnom dijelu glasi:

1. Prilikom utvrđivanja njegovih građanskih prava i obaveza ili krivične optužbe protiv njega, svako ima pravo na pravičnu i javnu raspravu u razumnom roku pred nezavisnim i nepristrasnim sudom ustanovljenim zakonom.

56. Ustavni sud zapaža da se u konkretnom slučaju radi o postupku utvrđivanja novčane naknade za materijalnu štetu koja je pričinjena apelantima za oduzetu imovinu iz njihove privatne radnje. Dakle, radi se o sporu građanskopravne prirode, te, stoga, apelanti u predmetnom postupku uživaju garancije prava na pravično suđenje iz člana II/3.e) Ustava Bosne i Hercegovine i člana 6. stav 1. Evropske konvencije.

57. Suština spora u ovom slučaju je utvrđivanje pravičnog iznosa kompenzacije na ime apelanata radi naknade materijalne štete zbog oduzetih mašina i opreme. S tog aspekta Ustavni sud će i ispitati obrazloženja osporenih odluka Višeg privrednog suda i Vrhovnog suda.

58. S tim u vezi, naglašava se da će se Ustavni sud fokusirati na princip iz člana 6. stav 1. Evropske konvencije koji zahtijeva da postupak, u cjelini gledano, mora da bude pravičan (vidi, mutatis mutandis, Odluka Ustavnog suda broj AP 4183/13 od 1. decembra 2016. godine, tač. 36. do 39). Stoga će Ustavni sud (i) ispitati da li je u ovom slučaju postupak bio pravičan "u cjelini", te da li vođenje postupka ukazuje na nepravičnosti čija je posljedica kršenje prava apelanata na pravično suđenje.

59. Prije svega, Ustavni sud primjećuje da je u ovom izrazito dugom parničnom postupku, koji je započeo 9. septembra 1999. godine, donesen veliki broj sudskih odluka i da se postupak stalno vraćao na početak. Do donošenja Odluke Ustavnog suda broj AP 775/08 od 30. maja 2009. godine doneseno je čak 11 sudskih odluka, pa je, onda, donesena još jedna odluka radi izvršenja odluke Ustavnog suda, nakon čega slijede još tri odluke od kojih se dvije osporavaju ovom apelacijom. Dakle, doneseno je ukupno 15 odluka plus četiri odluke Ustavnog suda. Posebno se naglašava (i) da u prvih pet godina vođenja postupka Osnovni i Okružni sud uopće nisu odlučivali o dijelu tužbenog zahtjeva koji se odnosi na naknadu materijalne štete zbog oduzetih mašina i opreme. Zatim se mora primijetiti nevjerovatna greška Okružnog suda, učinjena u Presudi broj Gž-577/03 od 24. septembra 2004. godine, kada je drugostepeni sud odlučio o dijelu tužbenog zahtjeva (naknada materijalne štete za oduzete mašine i opremu) o kojem prije toga nikada nije odlučivao prvostepeni sud, čija je posljedica ponovno vraćanje postupka na početak. Osim toga, ukazuje se na apsolutno neuobičajeno veliki broj vještačenja i procjena u ovom postupku. Iz obrazloženja osporenih odluka proizlazi da su određena i provedena čak četiri vještačenja (1. vještaci Danilo Gutić i Slobodan Perović, 2. vještaci Božidar Nikolić i Rade Ratković, 3. vještak Neđo Krulj i 4. vještačenje Instituta Mašinskog fakulteta u Mostaru) od kojih je svaki nalaz dao drugačiji iznos, a dodatno se spominje i procjena štete koju je izvršila komisija koju je formirala Vlada Republike Srpske. Ovoliki broj vještačenja mogao je samo prouzrokovati dalju konfuziju, što se i desilo u konkretnom slučaju, jer su stranke, kao adut, isticale nalaz koji njima najviše odgovara, a što je samo otežavalo redovnim sudovima da donesu odluku.

60. Kad se sagleda sve navedeno, nameće se objektivan zaključak da ovakvo vođenje postupka može samo rezultirati iscrpljivanjem apelanata kako u ekonomskom, tako i u psihičkom smislu, što svakako ne može biti u skladu sa standardom pravičnosti postupka "u cjelini" iz člana 6. stav 1. Evropske konvencije.

61. Ustavni sud nije nadležan da ocjenjuje nalaze vještaka koji su redovnim sudovima poslužili da utvrde novčani iznos na ime naknade materijalne štete zbog oduzetih mašina i opreme. Međutim, Ustavni sud je nadležan da ispita obrazloženje koje su dali redovni sudovi u vezi sa prihvatanjem ili (ne)prihvatanjem nalaza vještaka sa aspekta da li takvo obrazloženje krši standard pravičnosti postupka "u cjelini", kao i da li zbog toga ima, kao posljedicu, kršenje prava na pravično suđenje iz člana 6. stav 1. Evropske konvencije.

62. Prema mišljenju Ustavnog suda, stavljanje naglaska Višeg privrednog suda i Vrhovnog suda na to da pri procjeni oduzetih mašina i opreme, umjesto utvrđivanja vrijednosti na dan izuzimanja, treba prvenstveno voditi računa o "funkcionalnosti, tj. upotrebljivosti mašina na dan procjene", zatim, o "amortizaciji" mašina i opreme, kao i o "stvarnoj tržišnoj vrijednosti", te "ponudi i potražnji na tržištu" i "mogućnosti prodaje na tržištu" oduzetih mašina i opreme isključivo je na štetu apelanata (a samo ide u korist tuženih), te slijedeći to krši standard pravičnosti postupka.

63. Ustavni sud se pita: Zašto bi se apelantima stavljalo na teret (ako ne isključivo zbog toga da tuženi plate što manji iznos štete) u kakvom su upotrebnom stanju mašine na dan procjene? Predmetne mašine su oduzete od apelanata 27. jula 1993. godine od kada oni nemaju nikakvu kontrolu nad njima. Stoga je apsolutno nejasno zašto bi se pravičan iznos obeštećenja, koji se apelantima svakako treba isplatiti (jer o odgovornosti tuženih za štetu nije bilo sumnje, samo je bilo pitanje koji iznos treba da plate), smanjivao u zavisnosti u kakvom su "upotrebnom" stanju mašine na dan procjene čak i da su sve mašine van bilo kakve "upotrebne" vrijednosti na dan procjene. Isto se može reći i za smanjivanje iznosa naknade materijalne štete zbog "amortizacije" mašina na dan procjene. Period od datuma oduzimanja, tj. 27. jula 1993. godine, pa do datuma kad je izvršena procjena (procjene) je vrijeme kada su mašine bile van posjeda apelanata, te se, stoga, prema mišljenju Ustavnog suda, iznos pravičnog obeštećenja ne može utvrditi ako se bude insistiralo na propadanju i starosti mašina, koje se desilo kada apelanti nisu imali kontrolu nad njima. Još je teže prihvatiti da se vrijednost oduzetih mašina procjenjuje sa aspekta njihove tržišne vrijednosti na dan procjene, ili za koliko bi se te mašine mogle sada prodati na tržištu. Pri ovom pristupu se apsolutno zanemaruje da su mašine oduzete od apelanata i da su oni morali napustiti svu svoju imovinu zbog straha za vlastite živote. Ovaj pristup bi imao smisla da su apelanti od tuženih (27. jula 1993. godine) dobili kredit, a da su predmetne mašine založene kao osiguranje kredita, pa se vrši procjena za koliko bi se one mogle prodati na tržištu u slučaju da dođe do licitacije u izvršnom postupku zbog neplaćanja kredita?! Međutim, pri postojanju navedenih okolnosti ovakav pristup je apsolutno nepravičan i ide isključivo na teret apelanata, a u korist tuženih.

64. Dalje, Vrhovni sud je pošao od pretpostavke da je apsolutno tačno da se izvede zaključak da je 30% oduzetih mašina neispravno, zato što je u većem broju zapisnika o izuzimanju napisano da su mašine "neispitane". Činjenicu da su mašine označene kao "neispitane", pa samim tim i kao neispravne, Vrhovni sud je stavio na teret apelantima, naglašavajući da su apelanti na tim zapisnicima temeljili svoj tužbeni zahtjev. Pri tome Vrhovni sud se uopće nije obazirao na nesporne činjenice da se mašine nisu popisivale u krugu radionice prilikom oduzimanja, već da su popisivani njihovi dijelovi (nakon što su one rastavljene) prilikom utovara u kamione, da se mašine prije rastavljanja ili prije transporta nisu puštale u pogon da bi se moglo sa sigurnošću konstatirati da su "neispitane", a pogotovu da su "neispravne", kao i da članovi komisije nisu imali stručno znanje da procjenjuju ispravnost oduzetih mašina. Prema mišljenju Ustavnog suda, svrha zapisnika o izuzimanju, kao dokaza, jeste prvenstveno da se dokaže ko je i od koga vršio oduzimanje, kao i koje su stvari oduzete, dok je vrijednost oduzetih stvari trebalo da se vještači uzimanjem u obzir objektivnih faktora, kao što su mjesto popisa, stručnost lica koja su vršila popis, izjave svjedoka itd.

65. Osim navedenog, prema mišljenju Ustavnog suda, protivno je logici i zdravom razumu da se povjeruje da je 30% oduzetih mašina bilo neispravno u momentu oduzimanja. Zašto bi u jednom uspješnom preduzeću (misli se na zanatsku radnju čiji su vlasnici apelanti), koje je izvodilo složene radove za renomirane firme širom bivše Jugoslavije i koje je ostvarivalo veliku dobit, bilo 30% neispravnih mašina? Da su mašine čiji su vlasnici apelanti bile u tako lošem stanju, zar nije logično zapitati se zašto bi Ratno predsjedništvo Općine Trebinje donijelo naredbu o izuzimanju i formiralo komisiju koja je izuzimanje i popis vršila čak dva mjeseca, a prvi ulazak u krug radionice predvodio je lično predsjednik Općine Trebinje? Zar nije nelogično da se veliki broj "neispravnih" mašina dâ na korištenje državnom preduzeću "Metalac", kao i Tehničkoj školi u Trebinju radi vršenja obuke učenika, te, posebno, zašto bi se neispravne mašine prodavale trećim licima?! Sve ovo su stvari koje su redovni sudovi, u konkretnom slučaju, tumačili isključivo na teret apelanata i na taj način im smanjivali iznos koji im je trebalo isplatiti na ime pravičnog obeštećenja.

66. Na kraju, Ustavni sud mora primijetiti da je, ipak, krajnje nelogično i neuvjerljivo da (kada je već proveden i dozvoljen ovoliki broj vještačenja, od kojih su četiri približno ista, uključujući procjenu komisije koju je formirala Vlada Republike Srpske, i koja sva idu u korist apelanata) Viši privredni sud i Vrhovni sud odluku o pravičnom obeštećenju apelanata donesu na osnovu nalaza vještaka koji je najnepovoljniji za apelante i čiji je iznos procjene manji za šest puta od iznosa koji je utvrđen u ostalim nalazima i procjenama. Također, ovome treba dodati i nedostatak obrazloženja (u osporenim presudama) pravosnažnog priznanja koje je dao stečajni upravnik u postupku stečaja nad preduzećem "Metalac" Trebinje, prema kojem potraživanje apelanata prema ovome preduzeću iznosi čak 8.347.956,07 KM, što je Okružni privredni sud obrazložio na 16. stranici presude. U vezi sa ovim iznosom, nije dat ni komentar u nalazu vještaka na kojem se zasnivaju osporene presude, što navedene presude čini dodatno nepravičnim prema mišljenju Ustavnog suda. Stoga, Ustavni sud smatra da redovni sudovi koji su donijeli presude koje se osporavaju apelacijom nisu poštovali principe prava na pravičan postupak "u cjelini" (i) zbog toga što nisu uspjeli da različita vještačenja usaglase na adekvatan način, te su tako ostavili relevantna pitanja bez odgovora, što je neprihvatljivo s aspekta principa prava na pravičan postupak "u cjelini".

67. Imajući u vidu navedeno, Ustavni sud smatra da predmetni postupak nije bio pravičan "u cjelini" u odnosu na apelante, što je kao posljedicu imalo kršenje prava na pravično suđenje iz člana II/3.e) Ustava Bosne i Hercegovine i člana 6. stav 1. Evropske konvencije.

Ostali navodi

68. Apelanti su se u apelaciji pozvali i na kršenje prava na imovinu iz člana II/3.k) Ustava Bosne i Hercegovine i člana 1. Protokola broj 1 uz Evropsku konvenciju. Međutim, imajući u vidu zaključak u pogledu kršenja prava na pravično suđenje, kao i činjenicu da se radi o istim apelacionim navodima u odnosu na pravo na pravično suđenje i u odnosu na pravo na imovinu, Ustavni sud smatra da nema potrebe da ispituje da li je došlo do kršenja prava na imovinu.

VIII. Zaključak

69. Ustavni sud zaključuje da je došlo do kršenja prava na pravično suđenje iz člana II/3.e) Ustava Bosne i Hercegovine i člana 6. stav 1. Evropske konvencije, zato što su odlukama Višeg privrednog suda i Vrhovnog suda svi relevantni faktori pri utvrđivanju visine materijalne štete za oduzete mašine i opremu tumačeni i primjenjivani isključivo na teret apelanata, što je dovelo do toga da se predmetni postupak ne može smatrati pravičnim "u cjelini" u smislu standarda prava na pravično suđenje.

70. Na osnovu člana 59. st. (1) i (2) i člana 62. stav (1) Pravila Ustavnog suda, Ustavni sud je odlučio kao u dispozitivu ove odluke.

71. Prema članu VI/5. Ustava Bosne i Hercegovine, odluke Ustavnog suda su konačne i obavezujuće.

Predsjednik
Ustavnog suda Bosne i Hercegovine
Zlatko M. Knežević, s. r.